نظرگذرا بر رسانه‌ها و مطبوعات در دورۀ شاه امان الله خان

وسایل اطلاعات جمعی و رسانه ها‌ی همگانی نیاز اساسی و  ضروری هر جامعه میباشد ، شهروندان هرکشور حق دارند تا به اطلاعات دقیق و بی طرف دسترسی داشته باشند ؛ زیرا مطبوعات آزاد ، بی طرف ،  واقعبین در تنویر اذهان مردم نقش مهم و اساسی دارد  و جامعه را به سوی  روشنگری و آگاهی‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی سمت می دهد .

در کشوری که مطبوعات آزاد وجود نداشته باشد ، مانند خانه‎ی بدون‌ چراغ است که ساکنان آن در بحران سیاهی،  تاریکی دست و پا می‌زنند ازحقیقت هیچ موضوع آگاهی نمیداشته باشند.

رسانه ها و وسایل ارتباط همگانی است که با پژوهش ،بررسی ، مساعی خستگی ناپذیر خود؛ رویداد های مهم را که با سرنوشت مردم پیوند و رابطه‎ی مستقیم دارند، از زوایای تاریک و مبهم خارج ساخته و به خورد مردمی که تشنه ی اطلاعات و آگاهی های دقیق استند میدهند.

وقتی، ازمزایا و خوبی‌ها وسایل اطلاعات جمعی و رسانه‎های همگانی سخن گفتیم، لازم می بینیم از نقایص و مشکلاتی که وسایل اطلاعات جمعی برخی اوقات در یک کشور و جامعه ایجاد میکنند نیز حرفهایی داشته باشیم، چنانچه مطبوعات و اطلاعات جمعی واقعبین و دلسوز به جامعه باشد ؛ مانند چراغیست که مردم را از ضلالت و گمراهی می رهاند و در بحبوبه ی روشنی و آگاهی قرار میدهد؛ اما اگر  دارای چنین  ویژه گی ها و مواصفاتی نباشند میتوانند گمراه کننده  باشند.

مطبوعات کشور در دوره های گونه گون زمانی؛ به ویژه از دورامیرشیرعلیخان تا اکنون سهم موثری را درشکل دادن ذهنیت مردم، آگاهی ها وروشن شدن فکرشهروندان ما داشته  است.

با آنکه  مطبوعات کشور در این مدت با فرازو فرود  هایی رو به رو بوده است ، اما با تلاش های گسترده دست اندرکاران این بخش، تمامی مشکلات و موانعی که برسرراه مطبوعات وجود داشته و اکنون نیزبه مشاهده میرسد؛ با راهکار بهتر از سوی متولیان رسانه‌های همگانی از سر راه رسانه های کشوربرداشته شده و برداشته می‌شوند.

خواستیم مطبوعات دور شاه امان الله خان را به بررسی بگیریم و سر صحبت را  با معاون سرمحقق خانم فرزانه حبیبی آمر انستیتیوت ژورنالیزم اکادمی علوم افغانستان باز نماییم  و از موصوف بخواهیم در مورد مطبوعات دور امانیه توضیح ارایه نمایند که ،  وضعیت مطبوعات در دور شاه امان الله به چه منوال بود؟  حکومت آن وقت چه سهولت ها را به رسانه ها و مطبوعات میسر ساخته بود؟

خانم حبیبی در مورد چنین توضیح ارایه کرد:

” در نخستین قانون اساسی افغانستان که درزمان سلطنت شاه امان الله خان تدوین یافت، مطابق ماده ی ۶۸ آن ، تحصیل معارف تا درجه ابتداییه اجباری اعلان گردید و برای نخستین بار انجمن معارف افغانستان پایه گذاری شد. برای طرح برنامه  ها ، تالیف، ترجمه‌ی کتب  و تهیه مواد درسی و تربیه معلمان مقررات وضع گردید و  با برخی از کشورهای خارجی روابط فرهنگی و کلتوری برقرارگردید .  با استخدام معلمان و مشاوران توجه بیشتر مبذول شد، افزون بر لیسه ی حبیبیه ؛ لیسه های امانی  و استقلال کنونی تأسیس گردید و پروفیسوران فرانسوی، آلمانی و استادان ورزیده ی داخلی دراین مکاتب مصروف تدریس شدند.

وی افزود: مکاتب تیلگراف ، رسامی، نجاری ، معماری، بخش های خارجی ، زراعت و دارالمعلمین در برخی ازولایت های کشورپایه گذاری گردید و مکتب های ابتدایی درتمامی ولایت های کشورگشایش یافت ، همینگونه یک شمار ازدختران افغان برای کسب  تحصیلات عالی به ترکیه اعزام گردیدند، معارف افغانستان پس از وزارت حرب (دفاع) و وزارت دربار سلطنتی به درجه ی سوم قرارگرفت .

خانم حبیبی علاوه کرد: برطبق ماده ی یازدهم نظامنامه اساسی افغانستان زمینه برای فعالیت نشرات، از قبل آماده گشته و گفته شده بود تا مطبوعات و اخبار داخلی مطابق  به مفاد نظامنامه آزاد میباشد.

بر اساس این ماده ی نظامنامه ، مطبوعات برای اولین باردرسال ۱۹۲۷ میلادی؛ جریده هفتگی انیس، نسیم سحر و جریده ی نوروز درکنار جراید امان افغان، طلوع افغان، اتحاد مشرقی، ابلاغ و مجموعه صحیه ، پشتون ږغ به نشرات آغازکردند، همچنان اولین بار دستگاه کوچک رادیو به افغانستان وارد شد و به کار آغاز نمود. مطبعه‌ی معارف در کابل تأسیس و صد ها کتاب  از منابع خارجی  به زبان دری ترجمه شد، تنها وزارت معارف  افغانستان ۱۳۳ عنوان کتاب را چاپ کرده، این کتاب ها در باره موضوعات گوناگون که توسط معلمان برای معارف ترجمه شده بود در دسترس شاگردان معارف آن وقت قرارداده شد.

معاون سرمحقق خانم فرزانه حبیبی در باره تاریخچه ی جراید ، روزنامه  ها و مجلات دور امانی چنین توضیح ارایه کرد:

جریده‌ی امان افغان

جریده ی امان افغان در ۲۲ حمل ۱۲۹۸ هجری . خورشیدی مطابق به ۱۲ اپرپل ۱۹۱۹  میلادی به جای جریده سراج الاخبار افغانیه،  پس از یک دوره‌ی کوتاه رکود به سر محرری و مدیریت مسوول عبدالهادی داوی  یکی از همکاران و محرران جریده‌ی سراج الاخبار افغانیه  با نشر تصویر بزرگ شاه امان الله در صفحه‌ی اول جریده، درشهر کابل آغاز به نشرات کرد.

وی گفت: این جریده در واقع از لحاظ مرام و هم از لحاظ نزدیکی به حکومت و اینکه اخبار پایتخت بود، به حیث ادامه دهنده‌ی افکار سرمحرر ” جریده‌ سراج الاخبارافغانیه ” و به حیث پیشقراول اخبار و نشرات این دوره جایگاه نخست را در میان  تمام جراید، روزنامه  ها و مجلات افغانستان داشت و به وضاحت می توان ادعا نمود که سایرنشرات، جراید، مجلات وروزنامه های آن دور به حیث اقمار و راهیان ” جریده ی امان افغان ” ازآن در نشر مکاتیب عمده، تبلیغات وغیره پالیسی های  نشراتی خود پیروی میکردند.

اکثر مطالب مهم و مقالات این جریده مجددأ ازسوی جراید و روزنامه ولایت‎ها اقتباس و در صفحات اول آنها  به نشر میرسید.

جریده ی امان افغان نخستین بار به مدیریت مرحوم عبدالهادی داوی در د و هفته یکبار نشر میگردید . تعداد صفحات جریده در آغاز ۱۶ صفحه، به قطع ۹ در ۱۳ انچ همان قطع سراج الاخبار افغانیه بود . این جریده در مطبعه‌ی حروفی امان افغان نشرمیگردید. جریده امان افغان با این شعر آغاز میشد:

می نویسد درافق با خط زرین آسمان

باد برافغان مبارک دوره ی امن وامان

وی گفت: کاغذ جریده‌ی امان افغان از کاغذ های اخباری درجه اول بوده وبرای تصاویرصفحه های دیگر کاغذ جلاداربه کار برده میشد. همین شیوه برای چاپ تصاویردر” سراج الاخبارافغانیه ” نیزمعمول بود. همچنان برای پشتی اخبار ” امان افغان ” مانند ” سراج الاخبار افغانیه ” از یک نوع کاغذ زرد رنگ نازک استفاده صورت میگرفت ، ضمنأ در صفحه پشتی یکی، دو اعلان کتاب و یا یگان اعلان دیگرمانند جریده‌ی ” سراج الاخبار افغانیه ” به چاپ میرسید.

خانم حبیبی افزود: محرران جریده ی امان افغان پس از آنکه عبدالهادی داوی بعد ازنشر چهار شماره جریده ی امان افغان  به کار دیگر گماشته شد، نشریه برای مدت کوتاهی از چاپ بازمانده وبار دوم  در ۲۳ میزان ۱۲۹۸ هجری. خورشیدی به نشر آغاز کرد. در این بار، نام سر محرر و یامدیر مسوول  در این جریده دیده نمیشد، تعداد صفحات آن از ۱۶ صفحه به ۴ صفحه پایین آمد و هر هفته یکبار نشر می گردید. جریده‎ی امان افغان بار دوم نیز به وقفه کوتاه رو به رو گردیده و بارسوم دردهم حمل سال ۱۲۹۹ هجری. خورشیدی  مطابق به ۳۰ مارچ ۱۹۲۰ میلادی آغاز به فعالیت نشراتی نمود.

وی گفت: در برخی از منابع، به حیث دومین مدیر مسوول وسرمحرر جریده ی امان افغان از پاینده محمد خان فرحت نام برده شده است. پاینده محمد خان فرحت تا شماره ۲۴، سال اول نشراتی، امور جریده را بر عهده داشت. دوره کار پاینده محمد خان فرحت دیر دوام نکرد و این وظیفه سر از آغاز شماره ۴۷ و ۴۸ که هردو شماره یکجا به نشر رسید به عبدالجبارخان سپرده شد.

درسال دوم نشراتی، امور طبع ونشر جریده‌ی ‌امان افغان به سید محمد قاسم خان محول گردید. سیدمحمد قاسم خان تا سال ششم نشراتی جریده ی امان افغان  را نشر نمود. در این دوره قطع جریده دوباره به شکل اولی آن برگردانیده شد.

خانم حبیبی گفت: در سال ۱۹۲۷ میلادی امور طبع جریده ی امان افغان به غلام احمد خان سپرده شد. این مدیر جریده ی ” امان افغان ” قطع جریده را به سایز جراید اروپایی وقریب دو چند سایز سابق بزرگ‌تر ساخت.

جریده‎ی امان افغان به قطع و سایز اروپایی اش تاسال های ۱۳۰۶ و۱۳۰۷ هجری . خورشیدی دوام کرد. طی سال های بعدی، پس از غلام احمد خان، محترم غلام نبی جلال آبادی مسوولیت نشر امان افغان را برعهده داشت.

آخرین مدیر مسوول جریده ی امان افغان غلام نبی جلال آبادی بود که با سقوط دولت امان الله خان در زمستان سال ۱۳۰۷ هجری . خورشیدی کشته شد.

وی افزود: به گونه‌ی که ملاحظه میگردد، جریده‌ی امان افغان در جریان سال های نشراتی خود، سه مرتبه تعطیل شد و بعد از مدتی دوباره به نشرات آغاز کرده است. اماچون در نام جریده تغییری وارد نیامده است، بنابرآن آغاز نشر آنرا همان ۲۲ حمل۱۲۹۸ هجری. خورشیدی قبول میکنیم و شماره های بعدی را به عنوان تعقیب کنند گان آن شماره اول قبول می نماییم.

قابل یاد آوری است که امان افغان در آغاز نشر با عین قطع ” سراج الاخبار افغانیه ” ۹ بر۱۳ انچ نشر میشد. هنگام مدیریت مسوول محترم پاینده محمد فرحت قطع آن به شش ونیم بر ده انچ خرد ساخته شد، اما در سال های ۱۳۰۶ و ۱۳۰۷ هجری. خورشیدی قطع آن دو چند قطع اولی گردیده و به شکل یک اخبار معیاری نشر میگردید.

نشریه‌ی امان افغان از شماره ۱۵ قوس ۱۳۰۷هجری.خورشیدی به روزنامه ارتقا یافت. ارتقای امان افغان به روزنامه، وظایف این نشریه را به حیث وسیله عمده‌ی انتقال دهنده سریع و دقیق اطلاعات و تبلیغ ضد پروپاگند غرب و مخالفان افغانستان خیلی ها مهم و برجسته ساخته بود. صفحات آن هم بزرگ گردیده بود و هم درداخل چهارصفحه طبع و به نشرمیرسید.

خانم حبیبی گفت: روزنامه ی امان افغان تا ۲۴جدی ۱۳۰۷ هجری. خورشیدی که اعلیحضرت امان الله خان به اریکه قدرت تکیه داشت فعال بود و در ۲۵ جدی به محض استعفای  شاه امان الله وسقوط کابل  به دست امیر حبیب الله خان کلکانی از نشر امان افغان دیگر اطلاع در دست نیست.

معاون سرمحقق فرزانه حبیبی در مورد جریده‌ی ارشاد النسوان ، نخستین هفته نامه ی نسوان درافغانستان چنین وضاحت داد:

” فعالیت امور منزل ، کارهای فرهنگی ، زحمت در مزرعه، کار درکارخانه، مبارزه در میدان پیکار همه زیور های گرانبهایی اند که درجسم ها و جان های لطیف وپر ازمحبت زنان این دیار به کثرت دیده می‌‍شود. در این سرزمین رابعه ها ، ملالی ها، زرغونه ها ، پشتنه ها ، مخفی ها، ده‎ها و صد ها زن در کنار پدران ، برادران و شوهران شان کارکرده اند، دلیر مردان به دنیا آوردند، زندگی آفریدند ، زندگی ایشان مخفی و پوشیده بود . اکثراز عقب دیوار ها برای روز ها، ماه ها و سال ها بیرون نمی شدند. عنعنه‌ی خشک و ستم باره آنها را مجال دم زدن نمیداد، بی مناسبت نیست که نویسنده یک  تعداد آنها را که نخستین آفرینی کرده اند و سروده هایی برجا گذاشته اند، در کتاب خود بنام (پرده نشینان سخنگو) یاد کرده است.

خوشبختانه همانگونه که هیچ چیز  به حال خود باقی نمی ماند، هرچیز درپویه، تحرک،  تعییر و تکامل است، زندگی زن ها نیز درافغانستان جسته ، جسته جریان حقیقی خود را بازیافت و برای نخستین بار در دوره‎ی اعلیحضرت امان الله به آزادی این نیمه یی از وجود جامعه صحه گذاشته شد.

راه وزمینه برای تعلیم و تحصیل آنها فراهم گردید؛ همچنان  نشریه‌ی  برای زنان روی دست گرفته شد که به اصطلاح علامه محمود طرزی خود را در آن ببینند وبشناسند .

این نشریه همان طوریکه درآغاز این بحث گفتیم ارشاد نسوان نام گرفت، در هر هفته، یک بار جلوه پیرای جهان تبلیغ و پروپاگند قرار می‌گرفت، این هفته نامه از اثر تلاش مستقیم و کوشش محمود طرزی ، در ماه حوت ۱۲۹۹ در فضای مطبوعات افغانستان به پرتو افشانی آغاز نمود .

وی ادامه داد : مدیر مسوول ارشاد نسوان ، محترم اسما رسمیه معروف به بی بی عربی ، همسر مرحوم محمود طرزی بود و سر محرر آن خانم  روح افزا معروف  به منشیه، دختر جناب محمد زمان خان طرزی، همشیره حبیب الله خان طرزی بوده است .

این مسأله واقعأ از افتخارات بزرگ محمود طرزی محسوب میگردد  که همسرش  به حیث مدیرمسؤول و برادر زاده اش به حیث  سر محرراین نخستین نشریه‌ی زنانه‌ی کشور ایفای وظیفه مینمودند.

متن و محتوای ارشاد نسوان را به طور عموم اخبار داخلی، خارجی، مقاله ها، تبصره ها و اطلاعات مطابق زندگی زنان تشکیل میداد و از لحاظ تصنیف کنونی نشریه های نسوان در جهان، ارشادالنسوان از جمله نشریه های عمومی زنان محسوب میگردد.

ارشاد نسوان به مثابه  یک دوست مقبول،  برای آگاهی، تعلیم و تربیت زنان کشور، خوب درخشید، اما زود غروب کرد، به گونه که گفته اند  این نشریه صرف  برای شش ماه نشرات داشت وپس از آن زنان کشور ما چندین سال ازنعمت رسانه ها، مجله‎ها، و نشریه های چا پی بی بهره ماندند.

معاون سرمحقق خانم فرزانه حبیبی درمورد جراید، روزنامه ها و مجله های دوره امانی به گونه‎ی موجزاینطور بیان نمود:

جریده ی اتحاد شرق: این جریده در برج حوت سال ۱۲۹۸ هجری. خورشیدی در جلال آباد  به مثابه ارگان نشراتی ولایت ننگرهار به فعالیتش آغاز کرد. جریده ی اتفاق اسلام هرات، جریده ی اتحاد بغلان، جریده ی انتقادی ستاره‌ی افغان جبل السراج ولایت پروان، جریده ی طلوع افغان کندهار، جریده ی الغازی ولایت خوست ، جریده ی اصلاح خان آباد، جریده‌ی ثروت، جریده ی مکتب، جریده‌ی اتحاد اسلام ( بیدار)، جریده ی خصوصی نوروز، جریده‎ی خصوصی انیس، جریده خصوصی نسیم سحر.

همینگونه مجله‎های: معرف معارف ، سفر طلبه ، مجموعه ی عسکریه ، مجموعه ی صحیه ، مجله ی آیینه ی عرفان و مجله پشتون ږغ برمبنای خط نشراتی شان به فعالیت می پرداختند .

همینگونه در زمان شاه امان الله مطابع زیادی در افغانستان با نام‎ها و هویت‎های مستقل و جداگانه در سرتاسر افغانستان تأسیس گردید که میتوان از این مطابع نام برد: مطبعه‌ی دارالسطنه ی کابل، مطبعه‌ی ماشین خانه، مطبعه‌ی کابل، مطبعه‌ی ابلاغ، مطبعه ی دارالتحریم، دایره تحریرات  مجلس عالی وزرأ، مطبعه‌ی امان افغان، مطبعه‎ی وزارت خانه‎ها، مطابع ولایت‎ها، مطبعه‌ی طلوع افغان در قندهار، مطبعه‌ی غازی در ولایت خوست، مطبعه ی اتحاد شرق در جلال آباد، مطبعه ی ستاره افغان در جبل السراج، مطبعه‌ی بیدار در مزارشریف، مطبعه‌ی اتفاق اسلام در ولایت هرات، مطبعه ی اصلاح در خان آباد، مطابع شخصی، مطبعه‌ی شرکت رفیق، مطابع انیس  و مطبعه‌ی کاظمی.

این مطابع در چاپ جراید ، روزنامه  ها و مجلاتی که در بالا از آن نام بردم سهم قابل دید و چشمگیری داشتند و نقش شان را کماحقه انجام داده اند.

وی گفت: دلیل افزایش چشمگیر روزنامه ها ، جراید و مجلات در دور امانی، ارج گذاشتن به دانش، آگاهی مردم و بلند بردن سطح سویه آنها از رویداد های داغ  روز بود که بر مبنای آن کثرت رسانه ها در آن مقطع زمانی، بیشتر از آنچه تصور میرفت  بیشتربه چشم می خورد.

 

گل علم ناصری