رهبری و مدیریت در اسلام

چکیده:

موضوع دانش مدیریت و به خصوص بحث هدایت و رهبری، موضوعی است که همراه با زندگی اجتماعی انسانها و حتی قبل از ان مطرح بوده و نقش که رهبران و مدیران در تغیرات و تحولات تاریخی، پیروزی ها و شکست ها، هدایت ها و گمراهی ها، سازندگیها و ویرانگری ها و نهایتا رشد و تحلیل جامعه انسانی داشته اند همواره نقش بسیار مهم و اساسی بوده است.

همانگونه که از مطالعه تاریخ حیات جوامع بشری برمی اید، هر جامعه و ملتی که از رهبری و مدیریت سالم و شایسته بر خوردار بوده است، به همان پیمانه به سوی رشد و تعالی گام برداشته و به سرمنزل مقصود رسیده است. اما برعکس ملل و جوامعی که عنان کار شان به دست مدیران و رهبران ضعیف و نا توان قرارداشته است، علاوه براینکه هیچگونه رشد و توسعه ننموده اند، دچار مشکلات دیگری گردیده اند که نمونه بارز ان کشور خود افغانستان را مثال اورده میتوانیم، که در اثر مدیریت و رهبری افراد و اشخاص بی کفایت سرنوشت این ملت به بدبختی و فلاکت کشانیده شد.

جهان امروزی ، دنیای رشد سریع علوم و تکنالوژی و پیشرفت برق اسای دانش میباشد، به گونه ای که میتوان گفت:اگراکتشافات واختراعات بشری ازحدود یکنیم قرن تا اکنون را با کلیه ادوار تاریخ مقایسه کنیم، خواهیم دانست که این برهه از تاریخ، عصرطلایی و مقطع تحولات چشمگیردر زندگی انسانها بوده است.

(کلیمات کلیدی، رهبری، مکاتب، دیپلوماتیک، اسلام، سیاست.)

مقدمه:

 هدایت ورهبری که یکی از وظایف اساسی وارزنده مدیریت به شمار میرود، درروند تکامل و توسعه سازمان و رسیدن به اهداف و خواست های ازقبل تعین شده نقش کلیدی داشته و یک رهبرخوب و سالم مشکلات را به اسانی برطرف، فاصله ها را نزدیک و راه های بدست اوردن مقاصد واهداف را در پرتوارشادات مدبرانه خویش به پیروان و زیردستان می نمایاند.تا درروشنایی ان به سرمنزل نهایی برسند. بنا به اهمیت موضوع دراین فصل مسایل کلی راجع به رهبری، مانند تعریف رهبری، تاریخچه رهبری، ضرورت رهبری وبرخی مطالب دیگر کنجانیده شده است.

موضوع دانش مدیریت و به خصوص بحث هدایت و رهبری،موضوعی است که همراه با زندگی اجتماعی انسانها و حتی قبل ازان مطرح بوده ونقشی که رهبران و مدیران درتغیرات و تحولات تاریخی، پیروزی ها و شکست ها، هدایت ها و گمراهی ها، سازندگی ها و ویرانگری ها و نهایتا رشد وتکامل جامعه انسانی داشته اند نقش بسیارمهم واساسی بوده است.

همانگونه که ازمطالعه تاریخ حیات جوامع بشری برمیاید، هرجامعه و ملتی که از رهبری و مدیریت سالم و شایسته برخورداربوده است، به همان پیمانه به سوی رشد و تعالی گام برداشته و به سرمنزل مقصود رسیده است. اما برعکس ملل و جوامعی که عنان  کار شان به دست مدیران و رهبران ضعیف ونا توان قرار داشته است، علاوه براینکه هیچگونه رشد و توسعه ننموده اند، دچارمشکلات دیگری گردیده اند که نمونه بارزان کشورخود افغانستان را مثال اورده میتوانیم که از اثرمدیریت و رهبری افراد و اشخاص بی کفایت سرنوشت این ملت به بد بختی و فلاکت کشانیده شد.

جهان امروزی، دنیای رشد سریع علوم وتکنالوژی. پیشرفت برق اسای دانش میباشد. به گونه ای که میتوان گفت:اگر اکتشافات و اختراعات بشری از حدود یکنیم قرن تا اکنون را با کلیه ادوار تاریخ مقایسه کنیم، خواهیم دانست که این برهه از تاریخ عصر طلایی ومقطع تحولات چشمگیردرزندگی انسانها بوده است. در این زمان همراه با اختراعات جدید مراکز بزرک تولیدی ایجاد شده و سازمان های عریض و طویل و سیستم های پیچیده اداری به وجود امده است.درین میان یکی از مهمترین مسایل که مطرح میگردد، چگونگی اداره مجموعه های عظیم انسانی و طریقه به وجود اوردن سازمانهای است که بتواند به بهترین شکل ممکن این پدیده های نوین را به سوی اهداف بنیان گزارانش حرکت دهد، که خود تاکیدی است بر ضرورت و ارزش رهبری.

 قابل ذکر است که تا اواخر قرن نزدهم میلادی، دانش مدیریت نیز مانند بسیاری ازعلوم دیگر برقلمروفلسفه   قرار داشت،پس ازانقلاب صنعتی درغرب و اواخر قرن نزدهم، دانش مدیریت ورهبری نیزهمچون علم طب، انجنیری و …… جای خود را به مراکز بزرگ علمی مانند پوهنتون ها بازکرد وبه تدریج درردیف سایرعلوم تحصیلی قرارگرفت.دراین مقاله کوشش شده است، تعریف، تاریخچه،ضرورت و اهمیت رهبری وبرخی مطالب دیگر به بحث و بررسی گرفته شود.

ضرورت رهبری:

 پس از تعریف رهبری و تاریخچه ان، حال لازم است به بررسی این موضوع بپردازیم.که اصولامدیریت و رهبری در جامعه ( از خانواده به عنوان کوچکترین واحد اجتماعی تا جوامع بزرگ بشری) تا چه حد ضرورت دارد و توجه بیشتری می طلبد.؟

در پاسخ بدین پرسش باید به تجربه و تحلیل اساسی بپردازیم.به طور کلی، انسان در این دنیای پرازرمزوراز، همانگونه که نیاز به روابط اجتماعی دارد به مدیریت نیزبه عنوان یکی ازارکان زندگی اجتماعی نیازمند است.

لزوم و ضرورت مدیریت و رهبری درزندگی اجتماعی تا بدانجا است که حتی درپست ترین جوامع یعنی اجتماعات حیوانی، یکی به عنوان بزرگ وارشد گروه، برگزیده میشود و دیگران از او پیروی میکنند. در مراتب بالا تر یعنی در دنیای پیچیده انسانها که تفاوت عمده ای با جهان حیوانات دارند، بالطبع ضرورت توجه به اصل رهبری بیشتر احساس میشود. خداوند متعال، قدرت تعقل را به انسان عطا فرموده و دروجود او، این توانایی را به ودیعه گذاشته است تا بتواند به وسیله ان، قوانین حاکم برپدیده های جهان هستی را به خوبی بشناسد و به خدمت خود دراورد.

انسان مانند حیوانات، وجودش سراسرغریضه نیست بلکه اودارای قدرت تعقل، ازادی و اختیار نیز است. مرتضی مطهری نوسنده ایرانی در کتاب خود بنام (رهبری و امامت) نوشته است» نیاز به مدیریت انسانها، بیش ازحیوانات است، رمه گوسفند اداره اش با یک چوپان بی سواد است که علف زار ها و اب خور ها را بشناسد، مانع تفرق شود، مانع گرگ شود، احیانا اگر گوسفندی مریض شد معالجه کند، اما گوسفند دنیای مرموز روحی ندارد.گوسفند نیروی سرگردان ذخیره شده ندارد، گوسفند قوانین پیچیده روحی که لازم است شناخته شود ندارد. به همین دلیل بیش ازانچه گوسفند نیاز مند به چوپان است، انسان نیازمند رهبر است و بیش ازتفاوت سطحی چوپان و گوسفند تفاوت سطحی رهبرانسان با خود انسان لازم است، یعنی راهنمایان و رهبران الهی».

فضل بن شاذان نیشاپوری در مورد لزوم مدیریت و رهبری چنین میگوید:

        در مطالعه احوال بشر، هیچ گروه و ملتی را نمی یابیم که درزندگی موفق پایدارباشد، مگر به وجود مدیرو سرپرستی که امور مادی و معنوی انانرا مدیریت نماید.

          ازدید گاه اسلام جامعه انسانی بدون مدیر وهماهنگ کننده اگاه و مدبر، هرگزنمیتواند پایه دار باقی بماند. و  همان گونه که تمام مکتب ها و ایدیولوژی ها به ضرورت رهبری تاکید نموده اند، در دین مقدس اسلام نیزبه  مراتب جدی تر و دقیق تر به امر رهبری تاکید صورت گرفته است و ایات بسیاری در قرانکریم دلالت بران دارد و پیامبران را به عنوان هدایت کنندگان خطاب کرده است.

قرانکریم در باره ضرورت مدیریت و رهبری در جامعه به عناوین مختلف، بیانات ارایه فرموده است که همه انها، تاکید بر این موضوع دارد که جامعه بشری  برای حفظ و تداوم حیات خود نیاز مبرم به مدیریت دارند. در این جا به برخی از این بیانات قرانی، اشاره میشود. قرانکریم درخصوص رهبری ومدیریت حضرت ابراهیم(ع) میفرماید. 0

          ترجمه: و انگاه که خداوند (ج) ابراهیم را به انواع فرمانها ازمایش کرد، و با سرفرازی ازازمایش بیرون امد، از جانب خداوند به او گفته شد، من ترا به امامت و مدیریت مردم برگزیده ام. ابراهیم گفت ایا این رهبری، به فرزندان من نیز خواهد رسید. خداوند (ج) فرمود: اگر جزء ستمکاران باشد، نه و این عهد به ظالمین نمی رسد.

          حضرت موسی (ع) نیزدر هنگام رفتن به کوه طورو دوری جستن از قوم خود به مدت چهل روز، برادرش هارون را جایگزین ومدیرو سرپرست ایشان معرفی کرد. قرانکریم درهمین خصوص میفرماید.0

ترجمه: موسی به برادرش هارون گفت: تو در میان قوم من، جانشین من باش.

…………………………..

0              سوره البقره ایه 124

0              سوره الاعراف ایه 142

نتیجه گیری

از انچه که در این مجموعه مطالعه گردید، چنین بر می اید که، رهبری به عنوان یک اصل ضروری در حیات اجتماعی انسانها مطرح بوده که از بدو ایجاد تاسیسات اجتماعی به شکل ابتدایی خود عرض اندام نموده وگام به گام نقش خویش را در اجتماعات بشری برازنده تر ساخته است، تا آنجا که سعادت و بقای افرادی انسانی در گرو رهبری سالم نهفته است و همیشه در روند پر فراز و نشیب زندگی ابنای بشر، رهبران صدر نشینان جدول کامیابی ها و ناکامی ها به حساب می ایند.

همین فرایند رهبری بوده است که همیشه افکارو اندیشه های بکر متفکرین را به خود معطوف داشته تا از ان بگویند و در پیرامون ان ابرازنظر نمایند. و در خصوص تفهیم واژه پر معنی رهبری به دیگران از تمام جهات و با جزئیات و ملزومات ان سعی بلیغ ورزند، که حقیقتا دانشمندان و اهل علم، خدمت بزرگی را در جهت معرفی رهبری ، شیوه های ان، نقش و وظایف رهبری و ضرورت ان در حیات اجتماعی انسانها انجام داده اند که هنوز هم ادامه دارد. از محتوای اوراق گذشته دریافتیم که رهبر کیست، چه کسی میتواند این نقش را ایفا کند.و در کدام جای ها و حوزه ها تحت چه شرایطی رهبری موثر است، و رهبر که نیروی انسانی را در اختیار دارد به کدام صفات متصف باشد و چه وظایف و مسولیت ها را بر عهده بگیرد؟

از دیدگاه اسلام کدام شیوه رهبری پاینده ترو اثر بخش ترخواهد بود و مکتب اسلام چه شروط را در جهت اهراز مقام رهبری گذاشته است و سبک رهبری اسلامی با شیوه های مدیریتی امروز چه تفاوتهای دارد؟

همچنان روشن شد که مدیریت و رهبری چه ممیزات دارند، ایا تعریف این دو واژه به جای یکدیگر امکان داردو یا خیر، ایا یک مدیر خوب در عین حال یک رهبرخوب هم خواهد بود، یا نه، و فراگیری فن مدیریت چه تاثیرات را در امر رهبری به بار می اورد.و مقام ریاست و رهبری را چگونه تفکیک نماییم، ایا حوزه های کاربرد هردو یکی است یا ازهم فرق دارند؟.

اموختیم که زنان در رهبری چگونه عمل مینمایند و کدام ویژه گی های رهبری را بیشتر تبارز میدهند وجوه افتراق رهبری انان با مردان در چیست ، مردان رهبر و زنان رهبردر کدام عرصه های رهبری بعد مشارتی دارند. و سر انجام اینکه یک رهبر باید چه اصول و مقرراتی را رعایت کند تا همیشه موفق و پیروز بوده و به عنوان یک رهبراثر بخش، زبان زد خاص وعام گردد.

اما انچه که در همه حالات و موقعیت ها، فرایند رهبری را به چالش میکشد و فرا راه رهبری موانع ایجاد میکند، افراد و گروه ها و رفتار شان است که شخص رهبری انها را به عهده دارد. رفتار مردم در وقت کارو فعالیت اتفاقی نبوده، بلکه علل و انگیزه وجود دارد که یک گروه و یا یک فرد را به حرکت وا میدارد. بنا در عین حال که کار مندان و مرئوسان وجود پیچیده ای دارند نگرش، رفتار، کردار، توانایی و استعداد، سلیقه و خواست و نیاز انها متفاوت است. و ضمنا اختلافات فردی و گروهی در میان پیروان، اکثراوقات باعث اتلاف فرصت های اصلی وظیفوی و مسولیت مدیران و رهبران میگردد.

با در نظر داشت ملاحظات فوق به منظور فایق امدن به این مشکلات رهبری، مراتب ذیل پیشنهاد میگردد.

1 برای رهبران لازم است که مهارتهای روانشناسی را فرابگیرند و یا حد اقل تجربیات در زمینه روانشناسی حاصل کرده باشند، تا در تشخیص شخصیت و رفتار زیردستان دچار اشتباه نشوند.

2 ایجاد انگیزه یکی دیگر از اولویت های موفقیت رهبری به شمار می رود، که باید رهبراز توانمندی قوی انگیزش پیروان بهره مند باشند.

3 نیاز و نگرش کارمندان را از قبل پیشبینی وعندالموقع به انان جواب بدهد.

4 استعداد و توانمندی افراد را درک و هر کدام را به مشاغلی بگمارد که با شخصیت انها ساز گار با توانای شان مقایسه شده بتواند.

5 بروز اختلافات فردی و یا گروهی در یک مجموعه امر انکار ناپذیر است. رهبر باید راه حل های را درسطح معقول پیشبینی و هنگام مواجه به ان، منازعات را بر طرف و از اتلاف وقت جلوگیری کند.

6 مشارکت افراد گروه را در تصمیم گیری ها از یاد نبرد.

        پوهنیار سمونوال سید محمد (رحیمی)   استاد قوماندانی کالج ارتقا ظرفیت

منابع و ماخذ:

1 استونر،جیمز، ای.اف و دیگران (مدیریت) ترجمه علی پارسائیان، جلد دوم چاپ دوم تهران، انتشارات دفترپزوهش های فرهنگی، 1382

2 الوانی، سید مهدی (مدیریت عمومی) چاپ بیست و پنجم، تهران انتشارات نی، 1382.

3 جاسبی، عبدالله (اصول و مبانی مدیریت) چاپ چهاردهم، تهران مرکز انتشارات علمی دانشگاه ازاد اسلامی1382.

4 چاپمن، الوود (رهبری) ترجمه،بهزاد رمضانی، چاپ اول، تهران انتشارات دایره،1381.

5حقیقی،محمدعلی(مدیریت رفتارسازمانی)چاپ دوم، تهران انتشارات ترمه.1382.