عدالت اجتماعی در سه حوزه حقوقی، اقتصادی و قضائی قابل تعریف است و تحقق آن در جامعه، مستلزم عمل به دستورهای شرع و آن نیز منوط به فراهم آمدن دو سازو کار است، یکی تبیین احکام و برنامه¬های شریعت اسلامی و دیگری ارائه الگوهای عملی آن برنامه¬ها تا آحاد جامعه در اثر عمل به این دستورها و تأسی به نسخه¬های عملی آن به عدالت عمل کنند. براین اساس و برای رسیدن به عدالت اجتماعی، راهکار¬های زیر پیشنهاد می¬شود.
راهکار اول: رعایت اصل شایسته سالاری در تمام سطوح مدیریتی
به این معنی که در تمام سطوح مدیریتی اعم از دولت و قوه قضائیه کسانی عهده دار امور جامعه باشند که از نظر علی کرم الله وجه، اهل ورع، علم وسیاست باشند و آن جا که فرمود. « واصطف لو لا یه اعمالک اهل الورع والعلم و السیاسه» (نهج البلاغه، نامه 53).
اهل ورع کسانی هستند که علاوه بر رعایت حلال ها و رحرام¬های الهی از موارد شبه ناک نیز پرهیز می¬کنند که شناخت احکام دین، ضرورتی اجتناب ناپذیر است. به دیگر تعبیر، مدیران باید آگاه به احکام دین وعامل به این احکام و در حیطه مدیریت خود الگوی رفتاری دین باشند.
داشتن دانش و تخصص به امور تحت مدیریت یکی از ویژگی¬های مدیر شایسته است. پیامبر اسلام صلی الله علیه وسلم می¬فرماید: « من عمل علی غیر علم کان ما یفسد اکثر مما یصلح» ( الحرانی، 1425 ق ) ترجمه: هرکس بدون علم و دانش به انجام کاری همت بگمارد فساد عمل او بیشتر ازدرستی آن است.
آسیب¬های موجود این ویژگی مدیریتی به اختصار عبارتند از:
- عدم وجود برخی رشته¬های علمی نظیر اقتصاد اسلامی ومدیریت اسلامی در دانشگاه¬ها وتأثیر منفی آن درنظام مدیریتی کشور.
- عمل نشدن به روایت مشهور» الفقه ثم المتجر» ( الحرالعامی، 1382) در امر تجارت و از این جهت عدالت اجتماعی به شدت مورد تهدید واقع می¬شود.
داشتن سیاست، تدبیر وتوان مدیریتی از دیگر ویژگی¬های یک مدیر شایسته می¬باشد. یکی از آثار داشتن سیاست وتدبیر درست، توسعه اقتصادی است.
تبعات و آثار سوء عدم شایسته سالاری شامل:
- عدم بره بهرداری درست از امکانات و ظرفیت های کشور
اگر مدیران ویژگی¬های مذکور را نداشته باشند از ظرفیت¬های کشور استفاده درست و حد اکثری نمی شود وجامعه دچار رکود وفقر می¬شود، چنانچه علی (ک) می¬فرماید: « من وجد ماءً وتراباً ثم افتقر فأبعدالله» (همان، 24)
- قانون گریزی در پوشش قانون
یکی دیگر از تبعات و آثار سوء عدم شایسته سالاری، قانون گریزی در پوشش قانون و اقتدا به اصحاب سبت است. (خداوند به آنها که شغل شان ماهیگیری بود امر کرد که روزهای شنبه دست از کار بکشند آنها در آن روز حرصچه¬های در کنای دریاایجاد کردند وماهیها را در آنجا حبس کردن و روزهای یکشنه اقدام به گرفتن آن نمودند.)
راهکا دوم: ترویج معنویت و از بین بردن زمینه¬های گناه در جامعه
چراکه خداوند متعال می¬¬فرماید: « ولو ان اهل القری آمنوا واتقوا لتفحنا علیهم برکات من السماء والارض..» (اعراف آیه 96)
راهکار سوم: تأسیس نظام تعاون وتأمین رفاه اجتماعی
حکومت علاوه بر آنکه مکلف به تأمین رفاه نسبی است، به طور خاص به طور مستقیم مؤظف به تأمین نیاز¬های اولیه دسته خاصی از اقشار آسیب¬پذیر جامعه است که از تأمین امکانات اولیه زندگی خود ناتوان هستند. نظیر بیماران، سالخوردگاه، زنان و کودکان بی سرپرست و بایستی با حفظ کرامت انسانی، آنها را از مستمری ماهانه بر خوردار سازد.
الزامات نظام تعاون رفاه اجتماعی
در نظام تعاون وتأمین اجتماعی انجام اقدامات زیر ضروری است:
- ادغام دستگاه¬های موازی حمایت کننده دولتی و کم کردن هزینه¬های عظیم آن¬ها.
- مردمی ساختن حمایت¬ها در قالب فریضه تکافل اجتماعی و واگذاری بخش اعظم و ظایف دستگاه¬های حمایتی به بسیج و نیز مسجد محور ساختن آن.
- توانمندی سازی اقشار آسیب پذیر جامعه.
- جلوگیری از اظهار اقر یا تکدی گری.
- نظارت مستمر بر زندگی اقشارضعیف و آسیب¬پذیر.
- لزوم حطظ کرامت انسانی فقرا و نیازمندان و اجنتاب از نشاندار کردن و به تصویر کشیدن چهره آنها.
- اجتناب ازمنت گذاری بر فقرا و نیازمندان بر اساس دستور¬های اسلامی.
خداوند متعال می¬فرماید: « یا ایهاالذین آمنوا لا تبطلوا صدقاتکم بالمن و الاذی….( بقره 264)
راهکار چهارم: ایجاد تحول در نظام وقف گسترش فرهنگ وقف و بهره برداری بهینه از آن در راستای تحقق عدالت اجتماعی.
راهکار پنجم: عملیاتی ساختن نظام مالیاتی در اسلام
مطابق آیات و روایات، پرداخت مالیات¬های ثابت نظیر خمس و زکات، فرمان الهی است و بر انجام آن آثار مثبت اجتماعی نظیر رشد سرمایه و تحقق عدالت اجتماعی و بر ترک آن، آثار منفی نظیر قحطی و فقر اجتماعی متصور است و رسول خدا (ص) در این خصوص می¬فرماید: « لا تزال امتی بخیر مالم یتخاونوا وادوالامانه وآتوالزکاه واذالم یفعلوا ذالک ابتلوا باالقحط والسنین» ( الحراعاملی، 1382).
ترجمه: امت من همواره در وضعیت خوبی به سر خواهند برد مادام که به یکدیگر خیانت نکنند امانت را به اهل و صاحبش بر گردانند و زکات بدهند و اگر این کارها انجام ندهند گرفتار قحطی وتنگی معیشت خواهند شد.
همچنان امام صادق (رحم) نیر در این خصوص می¬فرماید:» ولو ان الناس ادوا زکات اموالهم ما بقی مسلم فقیراً .. (همان، 6/4). ترجمه: اگر مردم زکات مالشان را بدهند هیچ مسلمانی فقیر و نیازمند باقی نمی¬ماند.
همچنین آن حضرت می¬فرماید: « ما ادی احد ازکاه فنقصت من ماله و لا منعها احد فزادت فی ماله» (همان 12) ترجمه: این طور نیست که کسی زکات بدهد و مالش کم شود و یا اینکه زکات ندهد و ماش فزونی پیدا کند.
همین طور رسول خدا می¬فرماید: « اذا منعت الزکاه منعت الارض برکاتها» (همان 14) ترجمه: اگر زکات پرداخت نشود زمین از دادن برکاتش دریغ می¬کند.
لذا حاکم باید این گونه مالیات ها را به صورت قانونمند از مردم اخذ کند چنانچه علی (ک)
می¬¬فر ماید: « یجبر الامام الناس علی اخذ الزکاه من اموالهم لان الله یقول: « خذ من اموالهم صدقه» ( بحار، 96/86 به نقل از حکیمی، 1374)
نتیجه گیری: از مجموع آن چه ذکر شد این نتیجه حاصل می¬شود که تحقق عدالت اجتماعی مستلزم شایسته سالاری در تمامی سطوح اجرایی، تقنینی و قضایی، ترویج معنویت و جلوگیری از زمینه¬های گناه در جامعه و نیز تأسیس نظام تعاون و تأمین رفاه اجتماعی، ایجاد تحول در نظام وقف، گسترش فرهنگ وقف و بهره برداری بهینه از آن همچنین عملیاتی ساختن نظام مالیاتی اسلام و دریافت قانونمند مالیاتها ثابت، راهکار¬های تحقق عدالت اجتماعی است.
پوهنیار عبدالرسول «رحیمیار»
منابع
- الأمدی التمیمی، عبدالواحد( 1410 ق) غررالحکم. قم: دارالکتاب الاسلامی.
- الحر العاملی، محمد حسن (1382) وسایل الشیعه. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 12/282 .
- الحرانی، بن شعبه( 1425 ق) تحف¬العقول. قم: درفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- حکیمی، محمد رضا(1374) الحیات. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- کلینی، محمد بن یعقوب( 1381ق) اصول کافی. تهران:نشر آخوندی، 2/668.
- نهج البلاغه( 1388) ترجمه محمد دشتی. قم:انتشارات دارالعلم.
