اگر به تاریخ فرهنگی وسیاسی جهان نگاهی بیفگنیم ، بدون شک با این حقیقت روبرو خواهیم شد که بزرگترین عامل بیداری و رشد فکری وتحول اجتماعی اقوام وملل ، مطبوعات است؛ و هرعامل دیگر از لحاظ اهمیت وتاثیر دردرجه ای پایین تراز آن قرار خواهد داشت و درمیان اصناف مختلف مطبوعات آنچه بیشتر از همه مورد توجه مردم می باشد، و تقریباً هرفرد باسواد با آن سروکاردارد، نشریه های به گونه ی روزنامه است که درآنها مطالب گوناگون از اخباردور و نزدیک گرفته تا موضوعات علمی، ادبی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، کودکانه، صفحه اعلانات و … گنجانیده میشود وهرکس به فراخور ذوق وسلیقۀ خویش موضوعی را که بدان دلچسپی دارد، می یابد ومطالعه می کند .
زمانیکه بحث از رسانه و روز نامه نگاری می آید، روز نامه ملی انیس به مثابه نمونه یک رسانه پرمخاطب، آشنا و معرف ، بخشی از تاریخ روز نامه نگاری در افغا نستان مطرح می گردد. زیرا این روز نامه در تا ریخ روز نامه نگاری افغانستان به مثابه یک رسانه مختلط با طرزدید مردم و دولت، مبین و معرف برخی رویداد ها وكار كرد های دولت ها در 94 سال پسین است.
چاپ نخستین نسخه های روزنامه انیس که در ماه ثور سال 1306 به همت و حمایت زنده یاد غلام محی الدین انیس به آذین چاپ آراسته شده بود، محتوای آن شماره ها تا حدی معرف و بیانگر رویداد هایی بود که در افغانستان یا اتفاق افتاده بود و یاهم در حال رخ داد و اتفاق بود.
اما آهسته آهسته این روز نا مه راه به خانه ها ، دوایر دولتی ، مکاتب و سایر صنوف جامعه باز كرد و اعتماد مردم را به دست آورد .
چکیده محتوای شماره نخست روز نامه انیس با دید امروز بیانگر و تعریفگر برخی رویداد های روز از زاویه عینیت، دقت و تعادل فقط در شهر كابل بود . اما آنچه که بعد ها در صفحات انیس دیزاین و چاپ شد، سرآغاز برای ترویج عناصر اطلاع رسانی با روحیه دقت و تعادل با شرط حفظ و احترام سیاست دولت ها بود.
آنچه را که غلام محی الدین انیس منحیث ایدههای نخستین در مفکوره خود پرورش داده بود، حوزه نفوذ و مخاطب یابی آن در شهر کابل و دستگاه اداره عامه دولت بود. اما مساعدت زمان، فضا و مکان برای انیس این مجال را داد تا در مدتی کمی نه تنها شهروندان کابل و دستگاه حاکمیت دولت را متوجه نحوه نشرات انیس نماید، بلكه به اكثر و لا یا ت كشور راه پیماید ومخاطب جستجو كند .
انیس در روز گاری به نشرات شروع کرد که، جهانیان اهمیت کتاب، سواد و اطلاع رسانی را شناخته بودند. در شهر کابل به ویژه در دستگاه اداره عامه دولت افراد و اشخاص شاغل بودند که بر اهمیت و مبرمیت اطلاع رسانی آگاهی داشتند. همین آگاهی به سرعت کمک کرد تا روز نامه انیس مورد حمایت یک طیف گسترده اهل سواد قرار گیرد و انگیزه حمایت برای تداوم کار آن تولد گردد.
اهمیت اطلاع رسانی انیس
در زمان پادشاهی شیر علی خان سال 1296خورشیدی ، کم کم یک طیف محدود بر اهمیت کتاب، نشرات و چاپ آگاهی پیدا کردند. یکی از اقدامات به یاد ماندنی و مدرنیزه گونه امیر شیرعلی خان تأسیس كارخانه تولید و ترمیم سلاح های جنگی و ایجاد مدرسه نظامی بود.
یكجا با این اصلاحات چاپ خانه مصطفاوی دركابل ایجاد، و برخی کتاب های مفید و مورد ضرورت به اضافه شمس النهار، نخستین روز نامه چاپی اقبال چاپ یافتند .
در این زمان نخستین نمونه چاپی ، نقش مهرشده در پاکت بود که در زمان دوست محمد خان چاپ شده و بدلیل آنکه نخستین مطبعه بنام مصطفاوی بوده، ممکن این پاکت درهمین چاپ خانه تهیه شده باشد.
برخی منابع مدعی اند که به ادامه آن، مجله ای به نام کابل نشرات داشته بود، ولی آنچه که مسلم می باشد، نخستین نشریه در عصر شیرعلی خان بنام شمس النهار بوده است.
به ادامه نشر شمس النهار، سراج‌الاخبار افغانستان که در سال 1290خورشیدی تأسیس گردیده بود، برخی محققان آنرا نخستین روز نامه افغانستان می دانند.
از جانبی چاپ نشریه ای بنام کابل در حد یک نقل قول بی پایه بوده، اسناد و مدارکی که دال برموجودیت نمونه ای از آن باشد ، در کتابخانه های کشور و آرشیف ملی نیست.
البته نشر شماره های هفده و هجده شمس النهار که در آن شمس النهار کابل بود، زمینه گمانه زنی ها را در مورد نشریه کابل به وجود آورده است .
از حسن تصادف درسال 1300خورشیدی آقای محمد اسمعیل محشور که از طرف حکومت وقت افغانستان مامورشده بود تا ازمصر یک مطبعۀ مکمل برای افغانستان خریداری و وارد کند ، با غلام محی الدین درمصر ملاقت کرد؛ و چون آگاه شد که وی تصمیم دارد تا به افغانستان بیاید، او را تشویق نمود وخود به استانبول رفت .
غلام محی الدین که تحصیلات مقدماتی را درمصر انجام داد و با زبان وادبیات عربی به خوبی آشنا گردیده بود، تصمیم گرفت که بعد فراغت از تحصیل به وطن باز گردد.
غلام محی الدین انیس در سال ۱۳۰۰ خورشیدی بعد از پایان تحصیلاتش به افغانستان بازگشت و نخست در شهر هرات اقامت گزید.
مرحوم انیس به علت دور بودن از افغانستان، به زبان و ادبیات فارسی دری آشنایی زیادی نداشت و ادبیات فارسی و نویسندگی به این زبان را در مسجد سعدیه هرات فرا گرفت. او سپس کتابی در زمینه مزایای قانون به نام «ندای طلبه معارف» نوشت که در چاپخانه دانش هرات در همان وقت به چاپ رسید.
انیس بعد از تلاش فروان و یافتن چند همکار، سرانجام موفق شد که در روز ۱۵ ثور سال ۱۳۰۶ خورشیدی، نخستین شماره روزنامه انیس را به صاحب امتیازی و مسئولیت خود منتشر کند.
انیس در آغاز نشرات ، دو هفته نامه بود و در ۱۲ صفحه منتشر می شد. از شماره ۱۸ به بعد به صورت هفته نامه و در ۱۶ صفحه به نشر می رسید. روزنامه انیس در سال دوم نشرات خود صاحب چاپخانه شد و در آنجا به گونه سربی چاپ می شد. شماره های نخست انیس بدون تصویر بود ولی بعد از شماره هشتم همراه با تصویر به چاپ رسید، ولی مدتی بعد چاپ تصاویر در انیس متوقف شد.
توقف مؤقت
هنوز از عمر انیس دو سال نگذشته بود که حبیب الله کلکانی بر کابل تسلط پیدا کرد و کارهای مطبوعاتی از رونق افتاد. در آن زمان، محی الدین انیس هم مجبور شد که نشرات انیس را متوقف کند و به جای آن نشریه حبیب الاسلام را منتشر کند. بعد از سقوط حکومت 9 ماهه حبیب الله کلکانی، نشرات انیس در کابل از سر گرفته شد. در سال ۱۳۰۹ خورشیدی، روزنامه انیس رسما نشریه خبری دولت شد.
درگذشت بنیانگذار
نشرات انیس تا سال ۱۳۱۷ خورشیدی به مدیریت غلام محی الدین انیس در کابل ادامه داشت. تا اینکه بنیانگذار این روزنامه، در آن سال از دنیا رفت.
اولین کسی که بعد از غلام محی الدین انیس، مدیریت این روزنامه را در دست گرفت، سرور جویا بود. آقای سرور جویا قبلا مدیریت روزنامه اتفاق اسلام در هرات را بر عهده داشت و مدتی هم مدیر چاپخانه دانش هرات بود.
از جمع همکاران انیس که با محی الدین انیس در روزنامه همکاری داشت «عبدالرشید لطیفی» بود که از ابتدای تاسیس این روزنامه، یکی از نویسندگان پرکار آن به شمار می آمد. آقای لطیفی به زبانهای انگلیسی، فرانسوی، عربی و روسی تسلط داشت و با تجربیاتی که داشت توانست بر شمار خوانندگان انیس بیفزاید. او توانست در زمان مدیریت خود در انیس، بار دیگر آن را از هفته نامه به روزنامه تبدیل و قطع آن را نیز بزرگ (روزنامه ای) کند. این شیوه تا سالیان متمادی ادامه داشت، تا اینکه در اثر بحران جنگ جهانی دوم که تاثیرات خود را در افغانستان هم گذاشت، انیس باز در ۴ صفحه کوچک و با حروف قلمی به کار خود ادامه داد. محمد هاشم میوند وال (از صدراعظم های افغانستان در دوره ظاهر شاه) نیز از کسانی بود که مدتی مدیریت انیس را بر عهده داشت.
اعضای خانواده انیس
از جمله کارهای اساسی که در دوره آقای میوندوال در انیس صورت گرفت، تاسیس مجله ژوندون بود که به عنوان یک مجله فرهنگی سال ها به طور مرتب، به زبانهای فارسی و پشتو منتشر می شد.
انیس در ابتدای انتشار روزانه خود، روزنامه صبح بود و مدتی نیزعصرها به چاپ می رسید. روزنامه انیس، در یک مقطع، ویژه نامه هفتگی دوازده صفحه ای برای روزهای تعطیل« انیس جمعه» منتشر می کرد.
بیشتر مطالب این ویژه نامه ، حقوقی، اجتماعی، ادبی و فلسفی بود و در کنار آن برای کودکان نیز مطالبی چاپ می شد.
انیس بعد از سال دوم ، آگهی نیز داشت و قیمت هر شماره روزنامه، نیم افغانی بود و از سال دوم به بعد، مشترک می پذیرفت که بهای اشتراک سالانه آن در افغانستان ۱۰ افغانی و برای اهل معارف ۶ افغانی بود.
بعدها، مجله دکمکیانو انیس « انیس کودک» نیز به نشرات انیس اضافه شد که هفته ی یک بار منتشر می شد.
نظر بر مبرمیت و موثر بودن مجله انیس کودک که به هدف نهادینه ساختن بهتر فرهنگ مجله خوانی و تقویت ذهن و جسم کودک ، در قالب ژانر های مختلف مطبوعات ، فعالیت نشراتی داشت، در هیچ مقطع زمانی نشرات این ویژه نامه متوقف نشده بود، هنوز هم با نام دکمکیانو انیس به گونه مجله انلاین نشرات دارد و ضمنا در صفحات روزنامه ملی انیس نیز مطالب آن اقبال چاپ را می یابد.
ممکن سوالی نزد بعضی ازعلاقه مندان مطبوعات کشور خطور کند که چرا روزنامه ملی انیس را ، موسسه نشراتی انیس میگویند ؟ اگر مروری بر نشرات انیس در سالیان متمادی داشته باشیم ، درمیابیم که ضمن نشرات منظم روزنامه ، انیس در خانواده مطبوعاتی خود مجلاتی چون مجله ژوندون « مجله خانواده گی » ، مجله دکمکیانو انیس « مخصوص کودکان و نوجوانان » ، هفته نامه مهد « ویژه بانوان » و ویژه نامه هفته گی روز های تعطیل «انیس جمعه » را داشت . به استناد نشرات یاد شده ، روزنامه ملی انیس، با نشراتی ویژه یی که داشت، تبدیل به موسسه نشراتی انیس گردید. قابل تذکر است که از خانواده موسسه نشراتی انیس ، تنها بازمانده آن فعلا ، مجله دکمکیانو انیس می باشد.
بعد از آنکه غلام محی الدین انیس مبتلا به مرض توبرکلوز گردید و بدین ملحوظ ناچار شد از ادامۀ خدمت کنار برود ، مدیریت مسؤول انیس به سرورجویا تعلق گرفت .
- مرحوم سرورجویا نویسندۀ فاضل، که آثار دورۀ روزنامه نویسی وی گواه روح سرشار ازحب وطن دوستی وجامعۀ اوست . سرور جویا درسال 1277 خورشیدی درشهر کابل متولد شده بود.
- یکی دیگر از مدیران ونگارندگان روزنامه انیس که درراه پیشرفت روزنامۀ ملی انیس خدمات گرانبها انجام داده است ، استاد عبدالرشید لطیفی
می باشد .
لطیفی بیشتر ازپانزده سال نداشت که با مرحوم محی الدین انیس آشنا شد وهمکاری با روزنامه ملی انیس را آغاز نمود. این همکاری را که تا پایان عمرش ادامه داد، چنان با علاقه واخلاص کارش را انجام میداد که به قول استاد محمد ابراهیم صفا درزمانی که غلام محی الدین انیس مبتلا به مریضی شده بود ، آقای لطیفی مردانه وار با او بازو داد ونگذاشت انیس ازبین برود .
دورۀ خدمت مرحوم لطیفی در روزنامه انیس باراول ازسال 1319 خورشیدی آغاز شد ودرهمان سال موفق گردید تا آن را به شکل روزنامه درچهارصفحه به قطع بزرگ چاپ نماید .
باردوم دراواخر سال 1339 خورشیدی مسئولیت موسسه نشراتی انیس به عهده وی محول گردید ومدت سه سال دراین پست باقی بود وتوانست ازلحاظ شکل ومضمون تحولی درانیس وارد نماید .
- مرحوم محمدامین خوگیانی مدتی به صفت مدیر مسئول روزنامه انیس اجرای وظیفه نمود. درزمان تصدی خوگیانی شکل انیس ازجریده به مجلۀ هفتگی تغییر یافت ومضامین آن نیز بیشتر ذوقی بوده ومطالب سیاسی وانتقادی آن کاهش یافت .
ازجملۀ معاونین وهمکاران فعال انیس دراین دوره از میرعلی اصغر شعاع باید یاد کرد که با حسن سلیقه ومعلوماتیکه با ادبیات شرق وغرب داشت، انیس را پیش تر محبوب ساخته بود .
- بعدا عثمان عهده دارنگارندگی روزنامه ملی انیس شد . وی تغییراتی درروزنامه ملی انیس به وجود آورد. از آن جمله قطع آنرا بزرگترساخت ونیز درآخر هرسال نشریۀ جداگانه ای به عنوان هدیۀ انیس که شامل مباحث مختلف ادبی وتاریخی واجتماعی بود؛ به ضمیمۀ آخرین شمارۀ انیس برای خوانندگان این روز نامۀ ملی درنظر گرفت .
- محمد هاشم میوندوال بعد از آقای محمد عثمان ، عهده دار مسئولیت روزنامه ملی انیس گردید. از جملۀ تحولاتی که درزمان تصدی آقای میوندوال درانیس به وجود آمد؛ تأسیس مجلۀ ژوندون بود، که به حیث یگانه مجلۀ هفتگی مصوربا نظم وترتیب معین منتشرمی شد. بعد ازآنکه میوند وال درسال 1328 خورشیدی به کفالت ریاست مستقل مطبوعات مقرر شدند، مدیریت مسؤول روزنامۀ انیس به آقای محمدیونس حیران واگذار شد وآقای حیران تا سال 1329 خورشیدی این وظیفه را انجام داد .
- درسال 1329 خورشیدی محمد نجیم آریا به این خدمت اجتماعی موظف گردید وتاسال 1332 خورشیدی صاحب امتیاز ومدیرمسؤول روزنامه ملی انیس بود.
- متاقباً مسوولیت خطیر روزنامه انیس به محمد خالد روشان تعلق گرفت وتاسال 1336 خورشیدی دوام یافت .
- درسال 1336 خورشیدی آقای محمد قاسم واجد مدیرمسؤول انیس شد وتا ماه ثور سال 1338 خورشیدی به این خدمت ادامه داد . درآن وقت وظیفه نگارندگی این روزنامه به عهدۀ محمد ابراهیم عباسی گذاشته شد، ودرهمین وقت بود که ابراهیم عباسی با طرح و طبع مرتب کلیشۀ تاریخی انیس که یادآورنام موسس وسال تاسیس انیس است ، خاطرۀ محی الدین انیس را احیا نمود .
- درسال 1339 خورشیدی مرحوم رشید لطیفی به بار دوم به حیث آمر موسسۀ نشراتی انیس تعیین گردید وآقای صباح الدین کشککی مدیریت مسؤول این روزنامه را عهده دار شد وپس از چند ماه درجدی همان سال آقای عبدالحمید مبارز به نگارندگی روزنامه ملی انیس موظف گردید وآمریت موسسه کمافی السابق به عهدۀ مرحوم لطیفی بود .
- درسال 1342 خورشیدی برای مدت کوتاهی آقای محمد ابراهیم عباسی برای دومین بار نگارندگی و مسؤولیت انیس را عهده دارشد و سمت آمریت عمومی موسسه را نیز داشت ، به این خدمت تا سال 1344 خورشیدی دوام داد .
- در سال 1345 آقای شفیع رهگذر متصدی روز نامه انیس شد .در این زمان در محتوای انیس رویداد ها ی خبر ی ، گزارش، مصاحبه و مقالا ت متنو ع اقبا ل چاپ می یافت .
انیس در زمان شفیع رهگذر با تكنالوژی « طبع حروفی» چاپ می شد و یکی از خدمات شایان شفیع رهگذر تاسیس و نشر مجله خانواد گی دکمکیانو انیس بود . در یکی از یادداشت ها ، ادبیار زرینگر می نویسد: ( هرگز آن زمان را از یاد نمی برم که شخصیت فرزانۀ مطبوعات، شاد روان استاد محمد شفیع رهگذر، در سمت ریاست موسسه نشراتی انیس، اولین بار که به طرح و ساختار شکل و محتوای مجله دکمکیانو انیس دست یازید، به همکاران بخش نشراتی گفت : « دکمکیانو انیس را نباید با نامی کوچک ، به دور از آرمانی پنداشت . این نشریه هدفی خواهد بود، که در آینده ارزشهایی را به روشنی می آورد. اگر با احساس مسئولیتی که سزاوار ژورنالیست با درکی است، در این راستا دقیقانه گام هایی را به پیش نگذاریم، حتما در گرداب تاریخ، به دست مواخذه خواهیم افتاد. »
به مرور زمان مسئولیت مدیریت روزنامه ملی انیس به جلال نورانی، غلام رسول قرلق ، شفیق ، خادم احمد حقیقی ، فیض الله محتاج، سامک هروی ، سخی منیر ، صادقیار ، احمد شاکر ضربی و تعدادی از قلم بدستان نخبه محول گردید. این نشریه تاریخی اکنون نشرات خود را تحت نظر و مدیریت مسئول مولوی عبدالله حامد تاتار شخصیت مبتکرو پرتلاش به پیش می‌برد. آقای تاتار همواره در صدد تنوع مثبت مطالب در صفحات روزنامه ملی انیس می باشد. زحمات و پشتکار حامد تاتار، سبب شده تا در قالب ژانر های مختلف مطبوعاتی ، مطالب خیلی مفید و ارزشمندی را تهیه نماید تا به خوانندگان روزنامه ملی انیس و اهل مطالعه ، به چاپ برسد.
یعقوب کوهکن
