د هرات د اختیارالدین کلا زموږ د فرهنګی ودیعی پر توګه

مخکې تر دې چې د دې لرغونې او ډیر پاخه د ساختمانی تدافعی سبک له پلوه د دې سمبولیکې کلا په باب یو څه معلومات وړاندی شې، نو بیخې اړینه ده چۍ تر دې د مخه د (ارتاکانا) د لرغونې کلا د پیژندنې په اړه یو څه رڼا واچول شی.

دا کلا چې د هرات یوه ډیره مهمه او پخه کلا وه، چې په هرات (اری) باندې د مقدونی سکندر تر برید د مخه موجوده وه، لکه چې په دې برخه کې ویل شوی دی.

هغه وخت چې د مقدونی سکندر سپاهیان (۳۳۰ کال تر میلاده د مخه) په پسرلی کې له لویدیزه د هریرود سین (دایوس) سمسوری وداۍ ته راپورته شول، هغه ودان ښار چۍ په دې زمانه کې د هریرود د حوزې مرکز ؤ او په یونانی منابعوکې ورته (ارتاکانه) ویل کیده یوه کلاوه، ډیره پخه او محکمه چې هغه د آریا د ولایت د مرکز په صفت هم یادیده.

البته په دی زمانه کې د افغانستان خاوره د هخامنشۍ د امپراتورۍ یوه برخه وه (احمدعلی کهزاد، افغانستان د دپرتو تاریخ)

 «ارتاکونا» او «ارتاکان» د شاهی ښار په نوم د اریه (هرات) د خلکو هغه ښار ؤ چې یی د هرات د اوسنی ښار په خواکې یی موقعیت درلود او بیا وروسته یی پرځای د اختیارالدین کلا آباده شوه. د ارتاکانا کلا چې په تاریخی اسنادوکې د « ارتکوانا »، « ارتاکان » ارته کوانا، ارکوانا او په داسې نورو شکلونو هم ضبط شوۍ ده، بیا وروسته د یولړ لاملونو په وجه داسی ویجاړه شوه چۍ هیڅ نښه نښانه یی پرځای پاتې نه ده، او تاریخی پیښیې یی د اختیارالدین د کلاسره په متناوب شکل بیان شوی دی چې دلته یی له بحثه صرف نظر کیږی خو دومره ویل کافی دی چې وویل شی:

هغه مهال چې مقدونی سکندر د اری د نیولو په خاطر دی خوا ته لښکر کشی وکړه نو په دې وخت کې « بزران » « ساتی بزران » د دې ښار د مشر له خوا دا کلا ساتل کیدله… نو د مقدونی سکندر له خوا ترنیول کیدلو وروسته یی دا کلا نه یوازې ورانه نه کړه بلکې، دغه یی « سکندریه اری» یعنی د هری د سکندری په نوم ودانه کړه د آریانا مجلی د ۱۳۲۳ هـ ل کال د شپږمې ګڼې په حواله د اختیارالدین د کلا په باب داسې لیکل شوی دی.

د هرات اوسنی ارګ چې د هرات شمال خواته پروت دی، پخوا د اختیارالدین د کلا په نوم مشهوره وه، دا کلا د ملک فخرالدین کرت (۷۰۶–۷۰۵ هـ ق) د زمانې له بناوو څخه ده.

بارتولد لیکی: د توشک په عقیده، ارکوان (پخوانی بومی پایتخت) د هرات د اوسنی ارګ په ځای موقعیت درلود، چې وروسته د ملک فخرالدین کرت (۲۴–۱۳ م پیړۍ) د سلسلې په وخت کې د اختیارالدین کلا په نوم مشهوره شوه، د دی پاچا په زمانه کې د اختیارالدین په نوم دوه کسان یادیدل چې یویی اختیارالدین (بیشه یا بیشه) او بل یی اختیارالدین محمدهارون ؤ، چې د ده هم عصر مورخ سیفی هروی ده ته (لیث وغا او غیث سخا) خطاب کاوه، او ملک فخرالدین د خپلۍ مړینې پر مهال وصیت وکړ او د امان کوه د قلعه ساتنه یی نوموړی ته وسپارله نو ممکن دا کلا دې دواړو ته منسوبه وی چې وروسته د اختیارالدین په کلا مشهوره شوه.

د اختیارالدین کلا، بالخاصه د ملک فخرالدین په زمانه کې د ډیرو آبادو، حصارونو څخه شمیرل کیدله د ډیر متانت او ټینګښت په وجه، چۍ یی درلود عمومی خزانی، حربی الآت ادوات او داسې نورې ټولې دولتی ذخیرې په دې کلا کې خوندی ساتل کیدلې، د اختیارالدین کلا چې له نیکه مرغه تر اوسه پورې موجوده او تعمیراتی شکل یی د پیژندنې وړدی، لوړ احاطوی دیوال (حصار) چۍ یې په اوږدو تیرکشونه موجود دی، ډیر ښکلی مدور شاهبرجونه چۍ شمیر یی زیات دی، پخې او لویی دروازۍ او د اړوندو لازمو تاسیساتو درلودونکی تاریخی بالاحصار شمیرل کیږی.

رازقی نړیوال